در چند سال اخیر داروهای جدیدی مثل تیرزپاتاید (که تجاری‌اش در بازارهای مختلف با نام‌هایی مثل Mounjaro, Zepbound و در ایران «اسپارتینا» عرضه می‌شوند) تحول بزرگی در درمان دیابت نوع ۲ و مدیریت وزن ایجاد کرده‌اند. این داروها به‌خاطر اثربخشی چشمگیر در کاهش وزن محبوب شده‌اند، اما هم‌زمان پرسش‌هایی دربارهٔ عوارض جانبی مانند ریزش مو مطرح شده است. در این مقاله با استناد به مطالعات، گزارش‌های بالینی و منابع معتبر، بررسی می‌کنیم اسپارتینا چیست، چگونه کار می‌کند، آیا برای ریزش مو مناسب است یا بالعکس، و چه راهکارهایی برای کاهش ریسک ریزش مو وجود دارد.

اسپارتینا (Spartina) — خلاصهٔ دارویی

اسپارتینا در ایران توسط شرکت‌هایی مانند سیناژن تولید و عرضه می‌شود و مادهٔ مؤثره‌اش تیرزپاتاید است. این دارو به‌صورت قلم تزریقی زیرجلدی هفتگی موجود است و برای کنترل قند خون در دیابت نوع ۲ و همچنین کاهش وزن مزمن بررسی و استفاده می‌شود. بسته به دوز، این قلم‌ها در بازار با دوزهای مختلف (مثلاً ۲٫۵، ۵، ۱۰ میلی‌گرم و …) توزیع می‌شوند.

نکتهٔ کلیدی برای خواننده: اسپارتینا یک «آمپول لاغری» به‌معنای غیرپزشکی نیست — این یک داروی تجویزی است و باید تحت نظارت پزشک استفاده شود.

مکانیسم اثر (چگونه عمل می‌کند)

تیرزپاتاید یک مولکول شبه‌هورمونی است که همزمان گیرنده‌های GIP و GLP-1 را فعال می‌کند. این مکانیسم دوگانه باعث افزایش ترشح انسولین متناسب با غذا، کاهش آزادسازی گلوکاگون و مهم‌تر از همه کاهش اشتها و کند کردن تخلیهٔ معده می‌شود — که در مجموع به کاهش وزن منجر می‌گردد.

کاربردهای بالینی و اثربخشی

مطالعات بالینی بزرگ (برنامه‌های بالینی مانند SURMOUNT و مطالعات Mounjaro) نشان دادند که تیرزپاتاید می‌تواند در افراد دارای BMI بالا کاهش وزن قابل‌توجهی ایجاد کند (در کارآزمایی‌ها کاهش ده‌ها درصد از وزن اولیه گزارش شده در دوزهای بالاتر). همچنین برای کنترل قند خون در دیابت نوع ۲ تأییدیه‌ها و استفاده‌های بالینی وجود دارد.

ریزش مو و تیرزپاتاید — شواهد تا امروز

سؤال اصلی: «آیا اسپارتینا برای ریزش مو مناسب است یا باعث/تسریع ریزش مو می‌شود؟» پاسخ ساده نیست و در دو جهت قابل بررسی است:

۱) موارد گزارش‌شدهِ بهبودِ مو

در بعضی گزارش‌های موردی (case reports)، بیمارانی که تیرزپاتاید گرفته‌اند، بعد از بهبود متابولیک یا رفع مشکلات هورمونی/متابولیک (مثل در مبتلایان به PCOS که با کنترل وزن و قند به تعادل هورمونی رسیدند) بهبودهایی در وضعیت مو گزارش کرده‌اند. اینها موارد فردی و توضیح‌پذیر با علل غیردوگانه‌اند.

۲) موارد گزارش‌شدهِ ریزش مو

• در برخی کارآزمایی‌ها و پایش‌های بعدازبازاریابی، ریزش مو (alopecia / telogen effluvium) به‌عنوان رویدادی گزارش شده است. برخی بررسی‌ها نشان می‌دهند شیوع گزارش‌شدهٔ ریزش مو در کاربران تیرزپاتاید می‌تواند چند درصد (مثلاً ۴–۶٪ در بعضی گزارش‌ها) باشد — و در گروه‌های کنترل یا دارونما درصد کمتری گزارش شده است.
• یک مطالعهٔ مقایسه‌ای/پایش (Retrospective cohort) حاکی از افزایش ریسک telogen effluvium در مصرف‌کنندگان تیرزپاتاید نسبت به برخی داروهای کاهش وزن دیگر است (مطالعات در ژورنال پوست و زیبایی منتشر شده‌اند). این نشان می‌دهد ارتباط آماری وجود دارد، اما علت‌معلولی مستقل بودن این ارتباط هنوز کاملاً اثبات نشده است.

چرا ممکن است ریزش مو اتفاق بیفتد؟

دلایل محتمل شامل موارد زیر است:

1. کاهش وزن سریع: تلوژن افلوویوم (ریزش موی موقتی) معمولاً پس از کاهش وزن شدید یا استرس متابولیک رخ می‌دهد. چون تیرزپاتاید می‌تواند کاهش وزن سریع ایجاد کند، این مسیر غیرمستقیم ممکن است علت باشد.
2. کمبودهای تغذیه‌ای: کاهش کالری یا جذب ناکافی برخی مواد (آهن، بیوتین، روی، پروتئین) هنگام رژیم کم‌کالری می‌تواند به ریزش مو بینجامد.
3. واکنش دارویی/ایمنی: برخی تحلیل‌های گزارش‌دهی عوارض نشان داده‌اند که ممکن است واکنش‌های دارویی نیز در برخی بیماران با سطح پایین‌تری از شواهد رخ دهد؛ این مورد نیاز به بررسی بیشتر دارد.

---

جمع‌بندی شواهد: برای «ریزش مو» مناسب است یا نه؟

• خلاصهٔ کوتاه: اسپارتینا «در جهت درمان ریزش مو» طراحی نشده و نمی‌توان آن را به‌عنوان درمان مستقیم آلوپسی توصیه کرد. در عوض، برخی بیماران ممکن است پس از کنترل متابولیک بهبود غیرمستقیمی ببینند، و برخی دیگر ممکن است تجربه ریزش موقتی مرتبط با کاهش وزن سریع یا کمبودهای تغذیه‌ای را داشته باشند.

اگر نگران ریزش مو هستید — چه کار کنید؟

1. قبل از شروع دارو با پزشک صحبت کنید: سابقهٔ خانوادگی ریزش مو، کم‌خونی، مشکلات تیروئید یا مصرف داروهای دیگر را به پزشک بگویید.
2. بررسی پایه‌ای خون: CBC، آهن، فریتین، TSH، ویتامین D و در صورت لزوم بیوتین/زینک.
3. برنامه تغذیه‌ای کافی: هنگام کاهش وزن از رژیم‌های خیلی کم‌پروتئین یا کم‌آهن اجتناب کنید؛ از متخصص تغذیه کمک بگیرید.
4. پایش و پاسخ سریع: اگر پس از شروع دارو ریزش مو قابل‌توجه شد، با پزشک بررسی علت را انجام دهید — در بسیاری موارد تلوژن افلوویوم موقتی است و پس از تنظیم رژیم یا ثبات وزن مو بازمی‌گردد.

نکات ایمنی و هشدارها

• اسپارتینا/تیرزپاتاید دارویی تجویزی است و باید تحت نظر پزشک مصرف شود؛ تقلید یا خرید غیرقانونی از منابع اینترنتی خطرناک است. سازمان‌های نظارتی نسبت به فروش نسخه‌های تقلبی یا بدون نسخه هشدار داده‌اند.
• برخی عوارض جانبی گوارشی (تهوع، استفراغ، اسهال)، خطرات نادر (مثل پانکراتیت) و نیز هشدارهای مرتبط با سابقهٔ خاص پزشکی وجود دارد؛ پیش از مصرف پروندهٔ پزشکی‌تان باید بررسی شود.

جمع‌بندی نهایی (چه پیام‌هایی از این مقاله باید به یاد بسپارید)

• «اسپارتینا» = نسخهٔ ایرانی/محلی از دارویی است که مادهٔ مؤثره‌اش تیرزپاتاید است — یک درمان مؤثر برای دیابت نوع ۲ و کاهش وزن.
• این دارو درمان ریزش مو نیست. برخی افراد ممکن است بهبود یا بدتر شدن موی خود را تجربه کنند؛ اگر ریزش مو رخ دهد، شایع‌ترین توضیح کاهش وزن سریع و کمبود تغذیه‌ای است (telogen effluvium). مطالعات و گزارش‌ها نشان می‌دهند ارتباط آماری وجود دارد اما دلیل‌معلولی کامل و قطعی هنوز نیازمند بررسی بیشتر است.
• همیشه قبل از شروع، بررسی بالینی و آزمایشات پایه انجام دهید و در صورت بروز ریزش مو با پزشک یا متخصص پوست مشورت کنید.